Цэрэг голдуу нөхөртэй Цэцэрлэгийн багшийн техникумынхан…

9-р сарын сэдвээр дахиад нэг бичлэг шахчий даа.

Ийм гарчиг яагаад тавих болов гэхээр бидний адчилан муулаад байдаг төлөвлөсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай нийгэмд хүйсийн асуудалд хэрхэн хандаж байсныг бичих гээл мунгинаад байгаа юм.

Намайг дунд сургуулиа дүүргээд конкурсдэхэд эрэгтэй хүйс заасан хуваарь байдаг байлаа. Хэдийгээр өрсөлдөгч ангийн хүүгээс өндөр оноотой боловч нийт оноо чинь жагсаалтад бичигдэхэд дээд сургуульд орж чадахуйц биш бол тэгээл техникумд орно гэсэн үг. Харин нэг группээр уралдаант шалгалтад өрсөлдсөн тэр хүү хүйс заасан хуваарь авна. Яг ийм тохиолдолд манай ангийн хүүхдүүд дээр гарч байсан юм. Конкурсын шалгалтын авч болох хамгийн өндөр оноо тус бүр нь 15. Нэг группэд гурван шалгалт өгнө. Харманы оноо буюу чиний аттестатын оноо хамгийн дээдэх нь 5. Ингээд боломжит хамгийн өндөр оноо 50. Манай ангийн охин 34.85 оноогоор Сувилагчийн сургуульд орж байсан бол 33.97 оноотой хүү Анагаахын дээдэд орж эмч болж байлаа. Тэр үед тэг зууны нэг оноо дутаад дээд сургуульд орж чадаагүй, улаан шугам давж конкурсэнд орох эрхгүй болж байсан хүмүүс ч байдаг байсан юм шүү. Тийм болохоор уралдаант шалгалт, улаан шугам гэдэг чинь хүүхэд насны жинкэн хар дарсан зүүд байлаа шүү дээ.

Аав ээж, ах эгч нар чинь ярьдаг байх. Намар намарт сангийн аж ахуйн явна гэдэг хампаант ажилд бүх дотоодын оюутнууд хамрагддаг байсан талаар. Тэр үед дотоодын цэрэг, оюутан гэсэн үнэгүй ажиллах хүчээр ургац хураалтын их ажлын голыг нугалж авдаг байсан юм. Сангийн аж ахуйд явахад бас их бодлоготой хуваарилалт хийнэ шүү дээ. Анагаахын дээдийнхэн Полийн дээдтэй, Хөдөө аж ахуйнхан, багшийн дээдтэй г.м-ээр нэг аж ахуй дээр хуваарилагдан ажиллана. Залуу улс бүтэн сар хамт байхад юу хийх вэ? Хайрлалцана, дурлалцана. Сангийн аж ахуйн үерхлээс насны ханиа олсон ч бий. Хос хоёрын эзэмшсэн мэргэжил нь  хаана ч ажил олдохоор байхаар ингэж хуваарилалт хийдэг байсан нь нэг талаас улсаас маш том бодлого явж байсныг гэрчилдэг юм.

Аж ахуйгаас ирээд сургууль сургуулиараа шефийн холбоо тогтооно. Бүжиг таанц зохионо. Тухайн үеийн оюутны холбоо иймэрхүү нийгмийн асуудал шийдвэрлэх ажил их сайн хийдэг байсан юм. Гэхдээ тэгж айхтар задгай байгаагүй ээ. Тухайн үед 3-р курсээсээ өмнө жирмээ болвол залуу бүсгүйн хувьд дээд боловсролтой сэхээтэн болох боломжоо алдана гэсэн үг. Тэр үед эцэг эхийн охиддоо захьдаг хамгийн том сургааль: ГЭДСЭЭ ЧИРЭЭД ИРЭВЭЭ ЧИ. Хөвгүүддээ бол СУРГУУЛИАСАА ХӨӨГДӨЧИХӨВӨӨ ЧИ. Хүний охин хүүхэд жирэмсэн болгочихов чи. Хэрэвзээ яаж ийж байгаад 3-р курсэд орчихвол улсын таван жилийн төлөвлөгөөнд багтчихдаг болохоор нэг жилийн чөлөө авах боломжтой болдог. Төгсөх курсээс барагтай л бол хөөгдөхгүй.  Та нар энэ бүхнийг худлаа гэж бодож байвал аав, ээж, ах эгчээсээ асуугаарай.

Гадаадад сурч байсан мань мэт нь САА-г “Мартагдашгүй намар” киногоор төсөөлдөг. Гэхдээ тэнд бас бодлого явнаа. Монгол оюутан сурдаг аль ч хотод охид голдуу сурдаг нэг сургууль байхад хөвгүүд голдуу сурдаг бас нэг сургууль байна. Миний сурч байсан хот Донбассын нүүрсний уурхай учраас уул уурхайн инженер бэлтгэдэг Полийн дээд байлаа. Төгсөгчид нь одоо уул уурхайн салбарын боссууд.  Охидын сургууль нь Худалдааны дээд. Их дээд сургууль 5 жилийн сургалттай байхад энэ сургууль бүрэн бус дээд боловсролтой буюу 4 жил сурган бараа судлаачид, хоолны технологичид бэлтгэдэг байсан юм. Бас металлургийн техникум, хөнгөн үйлдвэрлэлийн техникум гээд сайхан “зэрэг зиндаа” таарсан сургуульд манай оюутнууд сурдаг байлаа.

Тухайн үед гадаадад сурч буй оюутан бүр аль нэг яам, тамгийн газрын нэр дээр буюу захиалгаар сурдаг байлаа. Ирэх буцах галт тэрэгний билетний мөнгийг улсаас жилд нэг удаа даадаг. Амралтаараа ирээд яаман дээрээ бүртгүүлнэ. Яам 14 хоног ажил хийлгэнэ. Тэгж байж замын зардлын мөнгөө авна. Яамны оюутан хариуцсан боловсон хүчин гэдэг чинь “бузар лут” амьтан байлаа шүү дээ. Эрүүл мэндийн яамных лав Цэцэгдарь гээд одоо ч байдаг эмэгтэй байсан юм. Залуудаа ТВ-ээр “Эрүүл мэнд” нэвтрүүлэг хөтөлдөг хацар дээрээ мэнгэтэй хөөрхөн эгч байсан даа. Нэг зун 1-р эмнэлгийн араар явсан цэвэр усны шугам шуудууны ажил хийж хоёр гар нь улаан нялга цэврүүтсэн амьтан харьж билээ.

Буцах билетийг харъяа яамнаас нэгдсэн журмаар захиалж өгнө. Тэнд бас бөөн бодлого. Ихэнхидээ 8 сарын хорин хэднээс оюутнууд буцаж эхэлнэ. Эрүүл мэндийн яамныхантай буюу Москвагийн анагаахын хоёр сургууль, Ленинградын анагаах, за бас бус над мэтийн дэл сул хүмүүстэй өөр нэг яамны нэр дээр сурдаг оюутнууд нэг өдрийн Москвагийн суудалд таарна. 1989 оны зун байхаа Бабушкиний цэргийн дээд, Минскийн иргэний хамгаалалтынхан, Шаварын (Свердловск буюу одоогийн Екатеринбург) УПИ-гийнхан явж таарч, манай купэний гурван охин эхний хэдэн өдөр өрөөнөөсөө ч гарч чаддаггүй, нойль орсон ч хамт явцгаадаг байж билээ. Үнэн дарамттай. Өрөөний ганц залуу маань Киевийн оюутан. Орон дээрээ гараал нам. Юун өрөөний охидоо хамгаалах. Орой үдшээр бол өрөөнөөсөө ч гардаггүй “хүмүүжилтэй, сайн хүү” байсансан. Орой болохоор оюутнууд вагон хурдлуулнаа. Тэгээл тамбурт зодоон цохион болноо. Хөөрхий орос проводникууд хүртэл нам ш дээ.

Бабушкиний цэргийн дээд бол алдартай сургууль байсөөн. Орост төгссөн ямар ч хүн хэлнэ. Сүүлдээ ч нэг вагоны хэдтэйгээ танил болоод вагон даяараа гурван бүсгүйгээ хамгаалах аян өрнөөл. Манай нэг ах цагтаа Баабын атаман байсан бөгөөд би тэрний дүү гэнгүүт хоёр ах шууд хамгаалалтдаа аваал. Буудал дээр хөөрхөн залуучууд хоол авчирч өгөөл. Манай өрөөний охидууд ганц залуугаа шордоол. Ингэж манаргаж явсан тэдгээр ах нар одоо хилийн цэргийн мундаг хурандаа, дэд хурандаанууд байдаг юм.  Одоо бодоход инээдэмтэй болохоос тэр үедээ бол үнэн боевик адал явдалтай байсан даа.

Соц нийгмийн үед их сургууль, дээд сургуулийн сургалтын агуулгын ялгаа их байсан. Их сургуульд шинжлэх ухаан, академик талаа барьдаг судлаач, онолчид бэлддэг байсан бол дээд сургууль технологичид бэлтгэн гаргадаг байв. Зөвхөн ЗХУ-д манай арван таван мянган залуучууд дээд боловсрол эзэмшсэнээс дал, наян хувь нь инженер, технологийнхон байсан юм. Уралын Политехникийн дээд сургууль буюу УПИ, Эрхүүгийн ПДС, Москвад Пироговын нэрэмжит анагаахын дээд сургууль, Ленинградын анагаахын дээдийн хүүхдийн эмч, Киевийн Нисэх хүчний дээд сургуульд манай олон олон залуучуудыг сургаж гаргасан. Барилгын салбарт гэхэд УПИ, Эрхүү, Новосибирскт төгссөн инженерүүд олон бий. Бодлогоор сургаж байсан тэдгээр мэргэжилтнүүдийн дундаж нас одоо 50 давлаа. Дараагийн үе буюу надаас доошхи хүмүүс манай улсын боловсролын алдаа завхарлын бүтээгдэхүүнүүд учраас дээд боловсролтой иргэдийн дундах хүйсийн харьцаа алдагдаад байна. Харин одоогийн 25-аас доош насныханд энэхүү гажуудал балансжиж ирэх болов гэж найдаж сууна даа.

Атрын 3-р аяны ачаар манай газар тариалан сэргэж байна. Өнөө цагийн “энхрий” оюутнуудыг намрын ажилд дайчлах талаар үе үе хувьсгалт санаачлага их гардаг. Хэрэв амьдралд хэрэгжвэл арван сар хавьцаа  БЗХӨ, үр хөндөлтийн тоо баллах байх даа гэж би боддог юм. Миний бодлоор бүгдийг биш юмаа гэхэд ядаж төрийн сангийн зээл тусламжаар сураад байгаа нөхдүүдийг намрын биш юмаа гэхэд малын хашаа хороо барих,  худаг шуудуу татах гэх мэт зуны ажилд нэг сар дайчлах хэрэгтэй. Ядаж л орон нутгийн сургууль, цэцэрлэгийнхээ сандал ширээг будахад нь тусладаг болгочихвол их л ажил нугална даа.

Нэг үеийнхэн Generational issues

Generation буюу хүн амын бүлгүүд доторхи нийгэм, эдийн засгийн ижил өгөгдөл бүхий үеүүдийг зөв тодорхойлж, тэдэнд чиглэгдсэн хөгжлийн бодлого боловсруулах нь хөгжлийг түргэсгэх нэг алхам юм.

Манай улсын хувьд боловсролын алдаа завхрал, доголдол, илүүдлийг бие дээрээ туршсан 25-35 насныхан ажиллах хүчний дөрөвний нэгийг бүрдүүлж байгаа 2010 оны статистик үзүүлэлт байна. ХуНам хэдэн жилийн өмнө “МОНГОЛ ЗАЛУУ” хүнийг тодорхойлох хампаант ажил хийж тэдний асуудлыг томъёолохыг оролдож байсан. Мөн МУИСургуулийн Хүн ам зүйн тэнхимээс манай орны хүн ам зүйн өсөлтийг 2050 он хүртэл гурван сценариар төсөөлөхийг оролдож, эндээс “хүн амын цонх” нэр томъёо нийтэд дэлгэрч, “цонх хаагдана, нээгдэнэ” гээд нэг их болхи орчуулгатай хэллэг сонин хэвлэлээр гарах болсон юм.

Миний блогийн зорилтот бүлэг болох хүмүүс дээр дурдсан насны ангилалд багтдаг. Тэдний ихэнхи нь дээд сургууль төгссөн бакалаврын боловсролтой, дундаж сарын орлого 300-400, кредит түүхтэй буюу ямарч байсан нэг, түүнээс олон банкинд мэдээлэлтэй, гэр бүлээсээ санхүүгийн мөнгөн бус тусламж авдаг, амжилт гаргах, ялангуяа санхүүгийн амжилт гаргах хүсэл ихтэй прагматик, өрсөлдөх инстинкт өндөр хөгжсөн хүмүүс. Чухам эдгээр залуус миний үеийнхний буюу завсрын үеийн “хэлмэгдсэн омгийнхон”-оос илүү амбицтай, тогтмол үзэл баримтлал тогтоогүй, өнөөдрийн өөхийг илүүд үздэг тул архаг улс төрчдийн хувьд яаж чиг “нухаж, хэвэнд оруулж” болох хүмүүс. Хамгийн сайхан нь тэд ирээдүй улам сайхан болно, бид хийж чадна, бүтээнэ гэдэг өөдрөг сэтгэлтэй. Иймд эдийн засаг, нийгмийн харилцаанд хамгийн их эрсдэлийг гардагсад. Тэд урт хугацааны орон сууцны зээл авна, тэд карьерээ, ажлаа олон солино, салалт, дахин гэрлэлт, хоёр дахь удаагийн урт хугацааны зээл авна. Ихэнхи нь өмнөх үетэйгээ харьцуулаха цөөхөн хүүхэдтэй айлын хүүхэд учраас ид насандаа эцэг, эхээ өргөж, асрах болно. Иймд манай нийгмийн хөгжлийн хамгийн хүнд ачааг энэ үеийнхэн үүрнэ.

Бидний үеийнхэн. Бага насаа социализмд өнгөрөөсөн учраас дэлгүүрийн лангуу ямар байсныг санадаг. Байнгын ажилтай эцэг эх нь биш өвөө, эмээ, ах эгч, нийгмийн институцийн “гараар” орж, хүмүүжсэн бүтээгдэхүүнүүд. Манай хүн амын өсөлтийн тэсрэлтийн үед төрсөн 1965-1975 оныхон энд хамаарна. Тэднийг сургууль соёлоо төгсөөд амьдралд хөл тавих үед бүхэл бүтэн систем задран унасан. Овсгоотой нь, ах эгч, аав ээж нь мэдээлэлд ойр байсангууд нь од шүүрч чадсан. Үлдсэн нь шинэ системийг ойлгохыг хичээн бизнэс хийсэн, мэргэжлээ сольсон, аж ахуй эрхэлсэн. Бидэнд 40, 50-аад оныхон шиг жижиг түшмэлийн албан тушаал, мэдээлэл, үнэгүй хувьчилж авах орон сууц, мал юу ч байгаагүй. Үнэгүй олдсон хэдэн хувьцааг бидний оролцоогүйгээр эцэг эх зарж үрээд дуусгасан. Бидэнд зөвхөн олдсон ажлыг гололгүй хийх эсхүл гудамжны архичин болох сонголт байсан. Бүгд их бага хэмжээгээр гахай үүрч, ганзаганд явсан. Олонхи нь мэргэжлээ сольж дахин суралцсан, эсхүл эзэмшсэн мэргэжлээсээ тэс өөр салбарт ажиллаж байгаа. Хичээн зүтгэсний хүчинд ямарч байсан 2000 он гэхэд байр сууриа олцгоож эхэлсэн юм.

Монголын өнөөдрийн 25-45 настнууд барууны нийгэм судлаачдын нэрлэдгээр монголын ИКС үеийнхэн болно. Хэрэвзээ эз нь дийлэхгүй, бид зөв замаар бодлоготой хөгжвөл энэ үеийнхэн нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн хамгийн анхны ололтуудыг хүртэнэ.  Тэр хирээрээ ч их хөдөлмөрлөнө.

Дараа үеийнхэн маань Y буюу яагаад үеийнхэн. Тэд бол цэвэр хэрэглэгчид. Тэд бүхний хамгийн сайныг нэхнэ. Ерөөсөө байгалиасаа л энэ бүхэн байсан, цаашид чиг байх болно гэдэг сэтгэхүйтэй учраас тэдэнд хэмнэнэ, ариглана гэдэг ойлголт байхгүй иргэд болж өндийнө. Энэ хорвоо дээр дутуу гацуу амьдрал байдаг гэдгийг тэдний  ихэнхи нь ойлгохгүй. Тэд мэдээллийн чөлөөт урсгал дор өндийх учраас олон ургальч санаа гол цөм нь байж хүний ӨӨРИЙГ хүлээн зөвшөөрч чаддаг хүмүүс болж төлөвшинө. Чухам тэдний ид үед бидний хөгжсөн орнуудаар жишээлээд байгаа ХҮЙСИЙН , БЭЛГИЙН ЦӨӨНХИЙН , ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ИРГЭДИЙН тэгш байдлын асуудал нийгмийн үндсэн хэм хэмжээ болж, өдөр тутмын амьдралын хэсэг болох болно. Гэхдээ бидний үе хичээн зүтгэж энэ бүх нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх хөрөнгө мөнгө, бодлогын чиглэл, нийгмийн сэтгэхүйг чиглүүлэх ажлыг хийхгүй бол БИД ӨМНӨХ ҮЕ шигээ үр хүүхдээсээ бүрэн хамааралтай амьдрах болно.

Өмнө бичиж байсан даа, 80-аад оны вакцинжуулалт, витаминжуулалтын ачаар бид олуулаа. Эрүүл байх ухамсар бидний үед маш өндөр, дээр нь эдийн засгийн боломж, чадавхи нь эрүүл мэндийн илүү сайн үйлчилгээ хүртэх бололцоог олгосон учраас бидний үеийнхэн урт наслана. Х үеийнхний дундаж наслалт 70 хол давна. Бидэнд нэгэнт тэтгэвэр байхгүй учраас хэрэвзээ хөрөнгө хуримтлуулж чадаагүй бол бид өөрсдийн эцэг эх шигээ үр хүүхдээсээ бүрэн хамааралтай өтөл насаа өнгөрөөхөөс гадна хэрэв манай улс баяжвал улсаас өгөх багахан хэмжээний халамжаар амьдрах хэрэгтэй болно.

Хоёр жилийн өмнө нийгмийн халамжийн чиглэлээр семинар дээр манай нэг судлаач манайд ахмадын халамжийн төвүүд хэрэггүй. Эцэг эхээ асардаг уламжлал манайд маш хүчтэй байгаа гэж мэдэгдэж алдаж байлаа. Би үүнтэй санал нийлэхгүй. Бидэнд ахмад настанд чиглэсэн үйлчилгээ 20 жилийн дараанаас хамгийн их хэрэг болно.

Ахмадын халамжийн төв гэдэг нь Батсүмбэрийн асрах газар биш. Ахмадуудад хэрэгтэй бүх үйлчилгээ 24 цагийн турш байдаг хотхон бөгөөд тэнд насаараа хөдөлмөрлөснийхөө үр шимээр амар тайван, гэр бүлдээ дарамтгүй бие даан амьдрах боломжийг олгодог. Асрамжийн газар гэвэл харин 24 цагийн сувилахуйн үйлчилгээ бүхий асаргаатай газар. Ихэнхидээ бие даан амьдрах чадваргүй хүмүүс энд ирдэг. Яг эндээс дараагийн 50 жилд шаардлагатай мэргэжлийн чиглэл гарч ирж байна. Сувилагч, ахмад настны асрагч, бариа засал, сэтгэл судлаач, нийгмийн ажилтан гээд зөвхөн энэ бүлэгт үйлчилгээ үзүүлдэг бүхэл бүтэн бүлэг хүмүүсийг бэлтгэх хэрэгтэй болно.

Газраа ухаад баяжиж байна гэж ярьж буй боловч сэндийлээд хаясан газар дээр нүүдэллэн амьдардаг малчин өрхийн аж ахуй улам хумигдаж байна. Бид одооноос энэ олон асуудлыг бодож, чиглэлээ тодорхойлж эхлэхгүй бол “өөдөө шидсэн чулуу өөрийн толгой дээр буух”-ын цагт оройтсон байх болов уу???

Жич: “Та яагаад бидэнд үнэгүй зүгээр тусалдаг юм бэ?” гэж 2009 оны уулзалт дээр нэг хүү асууж байсан. Хариулт нь энэ байна. Хэрэвзээ өтөл үед минь мэдлэгтэй, чадалтай, мэдрэмжтэй, ёс зүйтэй татвар төлөгчидтэй байхгүй бол миний амьдралын чанар өнөөдөр халамжийн 21 мянгаар амьдардаг бүхэл бүтэн бүлэг хүмүүсээс ялгаагүй болох учраас би та нарт оюуны хөрөнгө оруулалт хийдэг юм. Би ганцаараа мянга гэгээрээд, баяжаад ажил хийхгүйгээр амьдрах боломжтой болсон ч гэсэн хогоо хаяхаар гарахад бункэр ухаж байгаа хүмүүс, аливаа дараалалд түлхэх нь холгүй эрийн чадлаар дайрч байгаа хүмүүс, эмнэлэг, нийгмийн үйлчилгээ авахын тулд хүн царайчлах гутамшигт байдлыг харахгүйн тулд энэ бүхнийг хийдэг юм.  Бүгдээрээ хичээцгээе.

Critical thinking

Барууны их сургуульд магистрт сурахад энэ “шүүмжит сэтгэлгээ” маш чухал. Нэгэнт унших судлах юм маш их, өөрийн санааг бусдын санаагаар баяжуулан нотлоно гэдэг нь зөвхөн санал нэг байгаагаа хэлээд хуулан бичнэ гэсэн үг биш. Бусдын санааг баримттайгаар няцаах нь энэ “шүүмжит сэтгэхүйн” илрэл. Түүнээс шууд шүүмжлээд шүүмжлээд муу, муухайг нь дуудах огт биш.  Товчоор хэлбэл “шүүмжит сэтгэлгээ” гэдэг нь академик мэдлэг, байр сууриа батлахын тулд учир шалтгаанаа объектив гаргаж тавих чадвар юм даа.

Хэрэвзээ миний бичсэн сүүлийн үеийн постуудыг ажваас шүүмжит бас дээр нь бүтээлч сэтгэлгээг өдөөх зорилго агуулсан болохыг харж болох юм. Ерөнхийдөө шүүмжит сэтгэлгээ гээд байгаа зүйл нь дараах байдлаар илэрнэ.

• Ном, лекц, нийтлэлүүд нь маш их мэдээллийг агуулдаг. Бичигчийн сэтгэгдэл, байр суурь, тайлбараас нотлох баримтаа салгах. Бичигчийн гаргаж буй санааг үнэлэх. Жишээ: “Хөрөнгийн биржийн луйварчид”. Ёс зүй буюу болох болохгүй хязгаар нь мөнгөөр хэмжигддэг бол хичнээн суут ухаантан, маш сайн боловсролтой хүн байгаад чиг гамшигт хүргэнэ.
• Бичигч бүр нэг санааг өөр арга барилаар, бүр эсрэг тэсрэг байр суурийг ч илэрхийлдэг. Хооронд нь харьцуулах . Жишээ: Ө. Ганзориг ”Model trading” (2011.08.11)
• Бичигч нь нийгэм, соёлын хувьд нэг талыг барьсан үзэл бодол илэрхийлэх. Тод жишээ монголчууд бид бүхнээс агуу, тусгай ард түмэн.
• Аливаа санаа нь хувь хүний итгэл үнэмшил, ёс зүй, мэдлэг, мэдээлэлтэй зөрчилдөнө. Иймд аль болох объектив дүгнэлт хийх. Жишээ: Гадаадын иргэд Mонголын тухай бичихээр бидний ихэнхи эмзэглэн хүлээж авдаг. Кимура Аяако “Тархины тураал”
• Аливаа мэдлэг, санаа нь олон талтай. Иймд гаргаж буй санаагаа яагаад гэдэг асуултын хариултаар нотлох шаардлагатай. Жишээ: Яг одоо НН дээр мэтгэлцээн өрнөж байна. Нийтлэгч Аанхаагийн өчигдрийн статус: “Аймар их сонссон үг байна. Гэхдээ сайн хэлж мэдэхгүй байна” . 2011 оны тэргүүн мисс И.Төгсөө. “Миний нутгийн газар шорооноос бурхан гуйсан ч битгий өг гэж хэн хэлсэн бэ” гэсэн асуултанд хариулсан нь. 

Зөв хариулт нь Модун Шанью. Гэвч Бурханы шашин Монголд 16-17-р зууны үед нэвтэрч эхэлсэн бөгөөд түүнээс өмнө Бурхан гэдэг ойлголт ард түмний дунд өргөн дэлгэр байгаагүй. Бид Хөх тэнгэр, эцэг тэнгэр, эх газраа шүтэж амьдардаг нүүдэлчид байлаа. Тэгэхээр энэ үг нилээд сүүлд буюу 18-19-р зууны үед дэлгэрсэн. Эсхүл Сүх жанжны хандах зүгийн тухай хэлсэн шиг хэн нэгэн зохиочоод аваачаад “наасан” эд.

• Эссэ, диссертацийн бүтэц, зохион байгуулалт нь тодорхой, уншигч “нээрээ ч тийм дээ” гэж бодохуйц, логиктой байх. Жишээ: Батбаяр. “НАТО, мөнгө, цус” (www.news.mn)   

PS: Мунхаг би “Critical thinking” -“Шүүмжит сэтгэхүй” гэж орчуулсан нь хэр зөв бол???

Хөрөнгийн биржийн луйварчид

Монголд ФОРЕКС-ийн сургалт их явагддаг, манайхан ч их хамрагддаг бололтой юм. Сургамж болох үүднээс дараахыг бичлээ. Хэдийгээр эдийн засагч мэргэжилтэй боловч бодит баялаг бүтээдэггүй, санхүүгийн аферистуудад дургуй гэж өмнө бичиж байсан даа. Миний итгэл үнэмшлийг энэ түүх баталж байна. Яагаад гэвэл тэдний болох, болохгүйн хязгаар мөнгөөр хэмжигддэг юм.

Ойрын өдрүүдэд санхүүгийн зах зээлийн сенсаацын гол баатар Квеку Адоболи нь Швейцарын UBS банкны ажилтан бөгөөд түүний учруулсан хохирол 2 ТЭРБУМ долларт хүрчээ. Энэхүү алдагдлын хажууд 1995 онд Барингс банкыг дампууруулахад хүргэсэн 1.3 тэрбумын Ник Лийсон “бага гар” харагдахаар байна.

Алдагдлын өртөг нь дэлхий даяар 3500 ажлын байр цомхотгох шийдвэртэй тэнцэх ба ажилтнаа хянаж чадаагүй дарга нь хамгийн түрүүнд огцорлоо. Ганын дипломатчийн хүү, Англид өндөр боловсрол эзэмшсэн, авъяаслаг математикч энэ залуугийн шуналаас болж UBS банкны хувьцаа 10 хувь унав.  Түүний цалин жилийн 300 мянган доллар бөгөөд бонус нь түүнээс хоёр дахин их байжээ.

Алдар суутай биржийн “тоглоомчид”:

Жером Кервиэль. Францын Societe Generale-ийг 2008 онд 6 тэрбум америк долларын алдагдалд оруулсан хөрөнгийн зах зээлийн луйварчин.

Ясуо Хаманака. Сумитомо Корпораци 1997 он 2.6 тэрбум долларын хэрэг.

Ник Лийсон. 1995 онд 1.6 тэрбумаар наадаж Барингс банкыг дампууруулсан.

Жон Руснак. Ирландын Allfirst/Allied Irish Bank 700 сая долларын хохирол.  

Онолын хувьд эрсдэлийн удирдлага санхүү, мөнгөний системд хамгийн “чанга” байвал аливаа алдагдлаас урьдчилан сэргийлж чадна. Гэхдээ мөнгө “бурхан” болсон эдгээр байгууллагад эрсдэл байж гэмээнэ нь “бурхан” амилна.

Монгол ээж vs Австрали ээж

2008 онд хүний амь нас бүлэглэн хэрцгийгээр хөнөөсөн Э. Хэрлэнчимэг болон түүний найз залуу, найз нарт холбогдох хэрэг гэж дуулиан шуугиан тарьсан хэрэг байлаа. Анх хохирогчийн ар гэр хэвлэлийн хурал хийж энэ хэргийг олны анхааралд оруулсан. Шат шатны шүүх хурлаар гэм буруутай этгээдийг тогтоогоод зохих ялыг нь эдлүүлэхээр шийдвэрлэсэн.

Ямар ч эхийн хувьд төрсөн үр нь адгийн шаар байсан ч үрээ гэх сэтгэл нь дундрахгүй. Зарааны өмбүүл ч ээждээ хамгийн зөөлхөн, энхрий харагддаг гэсэн хэллэг байдаг даа. Гэхдээ үрийнхээ төлөө сэтгэл нь эх хүн олны нүдэн дээр өөрийнхөө хурууг таслах, амиа хорлохоор шийдээд тэр талаараа хэвлэлийн хурал зарлаж, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шүүхийн байгууллагыг “дарамтлах” нь хэр зохимжтой вэ? http://www.news.mn/content/78280.shtml

Өмнөд Австралид өндөр настан эмэгтэйг шунахайн сэдэлтэйгээр хөнөөсөн хэрэг 2008 онд гарсан. Хэргийн гол сэжигтнээр 35 настай эмэгтэй татагдсан бөгөөд аллага үйлдсэн арга барил нь олон хүнийг гайхшруулсан. Хамгийн сонирхолтой нь сэжигтний эсрэг түүний төрсөн эх, эгч нар мэдүүлэг өгсөн юм. Хэргийг мөрдөх явцад хохирогчийн биеийн нэг хэсгийг олсон бөгөөд сэжигтнийг хэргийн газартай шууд холбох нотолгоо байхгүй байсан үед түүний ээж мэдүүлэг өгснөөр уг хэргийг шийдэх үйл ажиллагаа шуударсан байна. http://www.adelaidenow.com.au/news/south-australia/angelika-gavare-guilty-of-murder/story-e6frea83-1226125313828

“Эхийн санаа үрд, үрийн санаа ууланд” гэдэг. Ууланд гарсан санаатай үртэй австрали ээжийн эхийн хайр шударга ёсны дэнсийг хөдөлгөсөн дээрхи алхам нь олон эхчүүдийг хэрэвзээ ийм сонголтын өмнө ирвэл би яах байсан бэ гэдэг асуулт асуухад хүргэсэн юм. Та ч мөн өөрөөсөө асуугаад үзээрэй.

Хэдийгээр хоёр өөр улсад, хоёр өөр тивд үйлдэгдсэн хэргүүд боловч нэг ижил шийтгэл амсана. Алуурчид эрхээ хасуулан шоронд сууж ялаа эдэлнэ. Яг одоогийн байдлаар ял эдлэх хугацааны чухам хэд нь non-parole буюу үлгэр жишээ хүмүүжсэн нь нотлогдвол хугацаанаас өмнө суллаж, өршөөлд хамрагдах боломжгүй байх хугацааг тогтоохоор шүүх ажиллагаа үргэлжилж байна. Өмнөд Австралийн хуулиар хүн амины хэрэг үйлдсэн нь нотлогдсон ялтан бүх насаараа хоригдох ялтай ба үүнээс нон пароль хугацаа хамгийн багадаа 20 жил байдаг. Манайд бол шинэ ерөнхийлөгч гарч ирээд шоронг цэвэрлэх “энэрэнгүй үйлсийн аян” өрнүүлдэг.

Sept 11 and my life

Арван жилийн өмнө буюу 2011.09.12.

Шөнө. Эгч “Ийглээр нэг онгоц байшин мөргөөд гараад байх юм чи хар даа”.

СNN: Ихэр цамхаг нурж байна.

Өглөө ажил дээр. Энэ тухай яриа хаа сайгүй.

Манай Ерөнхий санхүүч Гаяа гуай. “Миний хүү тэр онгоц мөргөж байгаа хэсгийг нь ахдаа интэрнэтээрээ нэг сайхан харуулаад орхио”

Би: За.

Уншиж байна… Уншиж байна… Тэр үед Микомын dial-up холболттой, тохируулга миний Сиэмэнсийн  586 дээр. Манай байгууллагын хамгийн сайн, төслөөс шилжиж ирсэн компьютер.

Гаяа гуай: Пөөх чиний энэ компьютер чинь ийм их уддаг юм уу?

Би: Тийн ш дээ.

Арай гэж даунлоуд хийж дуусав.Манайхан бүгд сонирхон үзлээ. Дундаа тасрав, гацав.

Өмнө яаж чиг учирлаад, гуйгаад шинэ компьютер авахыг зөвшөөрдөггүй байсан юм. Энэ үйл явдлаас хоёр долоо хоногийн дараа би шинэ компьютертэй болж башийв.

Хөгжил дэвшлээ гэж.

Есдүгээр сарын сэдэв

Өмнөх постуудад альфа эрэгчны тухай бичсэн нь хүмүүст их асуулт дагуулсан бололтой юм.

Жууд Лоүгийн тоглосон Альф гэдэг киног санавал энэ их ойлгомжтой. Гэхдээ гол дүр шиг олон хүүхэнтэй зэрэг явалддаг ёс зүйгүй шалиг эр биш. Амжилтад хүрсэн эр хүн бүр an alpha male. Үүнтэй ижил өгөгдөлтэй альфа эмэгчин байна. Ганцхан тооны хувьд эрэгтэйчүүдээс хоёр дахин их гэж нийгэм судлаачид үздэг юм байна.

Биологийн хуулиар (дахиал 😉 ) бол эрэгчин үр төлөө аль болохоор олон тоотой үлдээх, эмэгчний хувьд аль болохоор амьдрах чадвартайгаас нь “тоос хүртэх”, сүргийн амьтны зүй тогтлоор хувьд нэг эрэгчин олон эмэгчин хураах, үр дүн нь удмын сан сайжирч, амьдрах чадвар дээшилнэ. Зохицуулалт нь ойлгомжтой болж ирж байгааз???

Гэвч хүмүүн бидэнд амьтны аймгаас ялгагдах гол чанар болох оюун ухаан байдаг. Хүн хоорондын харилцааг хууль дүрмээр зохицуулна. Хууль дүрмийн цаад утга нь хүмүүн төрөлхтний нэгдсэн итгэл үнэмшил (belief), үнэ цэнэтэй зүйлс (value system)-ийг хамгаалах юм.

Нийгмийн хөгжил дэвшилт гарсан өөрчлөлтүүд нь эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн өрх гэр, нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг функцийг нэг түвшинд авчирсан. Өмнө байгалийн жамаа дагаад хүүхэд гаргаснаас нийгмийн харилцаанд идэвхитэй оролцох боломж бололцоо эмэгтэйчүүдэд бараг байгаагүй. Өр гэрээ тэжээхийн тулд гадуур асуудлаа эр нь зохицуулна, эм нь гэрийн асуудлыг зохицуулна гэх мэтээр өрхийн хөдөлмөрийн хуваарилалтын дагуу хөрөнгө, мөнгө олох баттай эх сурвалж нь эрчүүд байсан.

Шинжлэх ухааны хөгжлийн ачаар төрөлтийг удирдах боломжтой болсноор эмэгтэйчүүдийн эрчүүдтэй ана мана, ач тач зэрэгцэн хөдөлмөрлөх, хөрөнгө мөнгө олох боломж бололцоо бүрдсэн. Үүний дүнд зуугаадхан жилийн өмнө “гэрийн боол, эрийн зарц” байсан хүүхнүүд “төрийн тэргүүн, түмний манлай” болж эхэлсэн юм. Гэвч үе уламжлан ирсэн, хүмүүсийн тархинд гүн шингэсэн эм, эр хүнийг тодорхойлох ойлголтууд өөрчлөгдөөгүй байна. Ядаж л монголчуудын хувьд.

Зүйр үгс:

“Эм хүн урт үстэй, богино ухаантай”. Манайхан бошгыг халж, задгай цагаандаж эхэлсэн 20 хэдэн оноос эхлээд хүүхнүүд үсээ тайраад зогсохгүй, буржийлгадаг, буддаг, бүүр хусдаг болчихсон шүү дээ өнөөдөр.

“Оргүй дорвол охинтой нь дээр”.  Тэгсэн мөртлөө “хүргэний царай”-г бэрийнхээс дээрд үздэг. 

Хүйсийн тэгш эрхийн талаар ярилцаж байхад надтай хамт ажиллаж байсан англи хүн нэг үг хэлсэн юм. Хүйсээр ялгаварлах үзлийг арилгахад ээжүүдийн оролцоо хамгийн чухал. Яагаад гэвэл хүүхдээ яаж хүмүүжүүлэхээс тэдний үнэлэмж тогтдог юм. Үнэн.

“Эр юм байж уйллаа”, “охин юм байж арчаагүй”, “эмэгтэй юм байж тамхи татлаа, архи уулаа”, “эмэгтэй хүн зөөлөн байж, ар гэрээ авч явах үүрэгтэй”, “эр юм байж хүүхэн шиг шалчиганасан зантай” Бла-бла-бла. Эцэг эхийн хэлж байгаа үг, үйлдэл нь бидний хэн болохыг тодорхойлдог. Үүнийгээ бид суурь хүмүүжил гэж хэлдэг.

Дэлгүүрээр явахад охидын хувцасны сонголт тод ягаан өнгөтэй, арвин, хөвгүүдийнх цөөн, ихэнхи нь цэнхэр өнгөтэй байдаг. Бүр хувцсаар нь дамжуулаад толгойд нь хар нялхаас нь стереотип хийж өгч байна ш дээ бид.

Саяхандаа НН-он дээр нэг хүн “Эмэгтэй хүнд хаалга онгойлгож өгнөө гэдэг нь эр нөхөртөө цай аягалж өгч байгаатай ижил соёл. Түүнээс хүйсээр ялгаварлан гадуурхаад байгаа зүйл биш” гэсэн утгатай статус тавьсан байсан. Үнэн.

Хоолны ширээнд суусан хүмүүсээс эр хүнд би эхэлж хоол, цайг нь өгдөг. Манай австрали найз хүүхнүүд эсэргүүцээстэй. Миний тайлбар: “Ээ, Монголдоо буцаж очихоороо надад хэцүү болох тул соёлоосоо тасрахгүйн тулд тэгжаагаамаа. Нээрэнгээсээ та нарыг хоёрдогч сорт гэж үзээгүй ш дээ”.

Өмнө “Хүмүүн төрөлхтний дотроосоо, хөөрхий ихээр дарлагдсан …” гээд бичиж байсан. Би тийм улаан феминист хүн бол биш. Гэвч эмэгтэй хүнийг дорд үзэх илрэл бүртэй чадлынхаа хэрээр тэмцдэг.

Хуучин ажил дээр нийтийн хурал болж байлаа. Даргын мэдэгдэл: “Би шинээр эрэгтэй хүмүүсийг ажилд авна. Боловсрол, мэдлэг, сурлага, чадвараараа муу байсан ч би эрчүүдийг бодлогоор дэмжинэ. Монгол хүүхнүүд даварч байна”. Би: “Дарга минь ээ. Зөвхөн хүйсээр нь үндэслэн мэргэжилтэн сонгон шалгаруулна гэдэг нь ажлын бүтээмжтэй ямар холбоотой вэ???”. Манай ажилтнуудын хүйсийн харьцаанд эмэгтэйчүүд давамгайлдаг боловч хэн ч дуугараагүй юм даа.

Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн сэтгэл зүй өөр гэдэгтэй санал нийлнэ. Гэвч энэ өөр байдал дээр нь дөрөөлөн эмэгтэйчүүдийг дорд үзнэ гэдэг нь ёстой уучилчихаарай, ЗАО!!!!

Гэмт хэрэгтний сэтгэл зүй

Ардын зураач О. Цэвэгжав "Азарганы ноцолдоон"

“Онц ноцтой гэмт хэрэг гарлаа”. “Гэмт хэргийн нөхцөл байдал хүндэрлээ”. “Гурван хүний амь насанд хүрсэн ХЭН-ийг баривчлав“. Өдөр тутмын мэдээллийн суваг, сонин хэвлэлээр иймэрхүү гарчигтай мэдээ, мэдээлэл өдөр бүр биш гэхэд байнга явах нь харагддаг. Энэ мэссэж нь гэмт хэргийн тоо нэмэгдсэн, хүмүүс илүү харгис хэрцгий болсон мэт санагдуулдаг. Үнэхээр одоогоос 10, 20, 50 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад гарах гэмт хэргийн тоо нэмэгдэж, хэрцгий байдал нь ихэссэн үү?

Их сургуулийн биологийн хичээлээр зүйлийн онол, эволюцийн онолыг судалж байхад уншиж байсан сүргийн амьтны зарчим санаанд үлдэж. Аливаа сүргийн амьтны хувьд эрэгчингүүдтэйгээ тэмцэлдэж сүргийн манлай болох эмэгчнээ хураах тэмцэл тулаан хатуу ширүүн байдаг. Хархнаас аваад бүхий л амьтад, хүн сүрэгт PECKING ORDER буюу айхтар ширүүн тэмцэл дуусахад  илүү хүчтэйгээ хүлээн зөвшөөрч, захирагдах дэг жаяг тогтоно. Намын дундаж байсан нөхөр гэнэт удирдлагад гарч ирж, лидер болж бусад лагууд нь хүлээн зөвшөөрөх нь бий. Хэрэвзээ энэ дэг жаягаас гажваас мөнхөд ганцаардан тэнэж явсаар үхдэг африкийн арслангийн хувь заяа хүлээж байдаг. Эрх мэдэлд хүрсэн хүмүүс түүнээ алдахгүйн тулд үхэлддэгийг мөн энэ зарчмаар тайлбарлаж болно.

Сүүлд яагаад гэдэг асуулт тавьж судалж үзэхэд бидний “Хэрэгцээний пирамидын онол”-ыг нь сайн мэдэх Абраам Масловын бас нэг онолоор тайлбарлаж болмоор юм байна. Утга нь хүн бүр дарангуйлал буюу dominance-ийн хувьд өндөр, дундаж, бага гэсэн гурван шаталбарын аль нэгд хамаардаг. Шаталбар бүр нь дотроо мөн гурван түвшинтэй. Эр эм хүмүүсийн харилцааны үүднээс тайлбарлаваас эмэгтэйчүүд өөрийн шаталбар дотроо боловч өөрөөсөө арай илүү түвшний “манлайлагч-дарангуйлагч”-ийг хайж байдаг байна. Жишээлбэл: би өмнө альфа эрэгчинд шунан дурладаг гээд бичиж байсан нь өөрөөсөө ИЛҮҮ хүнийг хайх байгалийн зөн хүчтэй байгаагийн шинж юм.

Дарангуйлал гэмт хэрэгтэй ямар хамаатай юм бэ гэж бодож байна уу? Бас л биологи ярих хэрэгтэй болохнээ. Энэ хичээлд дургүйчүүд уучлаарай. Гах гах гах.

Амьтан судлаач Лоуренз,  Тимбергэн нарын ажиглалтаар бүхий л амьтны төрөл зүйлийн хувьд энэхүү дарангуйлагчид нь нийт амьдын 5 хувь болохыг тогтоожээ. Үүнээс гадна сэтгэл судлаач Жон Калхауны олж тогтоосноор хэрэв туршилтын тодорхой нутаг дэвсгэрт байх хархнуудын тоо толгой  ихсэн шахцалдаан үүсэхэд “сүргийн манлай” 5 хувь нь  манлайлагч-дарангуйлагчийн үүрэг ролио хадгалахын тулд бусдыгаа барьж идэх, хүчирхийлэх г.м байгаль дээр хэзээ ч гаргахгүй зан авир гарган  “гэмт хэрэгтэн” 5 хувь болж хувирч байхыг ажигласан байна. 

Энэхүү 5 хувийн манлайлагч-дарангуйлагчдын талаар түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдсэн зүйлс их байдаг. Жишээлбэл Алдарт зохиолч Бернард Шоу Британы Консерватив намын удирдагч Стэнлигээс  хэрэвзээ чамайг өвдвөл намын удирдлагыг авах хэдэн хүн байгаа вэ гэж асуухад тэрээр хорин хүн тутмын нэг нь гэж хариулсан байдаг. Энэ тоо яг таг уу, ойролцоо юу гэсэн асуулт ЯГ гэсэн хариултыг өгчээ.

Бас нэг сонирхолтой баримт гэвэл дэлхийн аль ч шоронд атмаануудын тоо тогтмол буюу нийт хоригдлуудын таван хувь нь шоронгийн ОВГОР болдог байна. Солонгосын дайны үед олзны цэргүүд яагаад олноор зугтаахгүй байгааг судалж үзэхэд хятадууд маш сонин арга хэрэглэсэн байдаг. Нийт олзны цэргүүдийг сайтар ажигласны эцэст манлайлагч-дарангуйлагчдыг тусгаарлан чанга дэглэмтэйгээр цагдахад үлдсэн олзныхон нь идэвхигүй байдалд орж, бараг харуул хамгаалалт шаардлагагүй болж байсан байна. Үүнтэй ижил зарчмаар буюу 14-р зуунд манай их хаад Европийг эзлэх тулаандаа эгнэн зогсож дохио хүлээх викинг, рыцариудын урд зогсох хамгийн гоё, өндөр малгайтайг нь уургалан армийг удирдагчгүй болгож хохирол багатайгаар ялалт байгуулж байсан талаар Баабар гуай бичсэн байдаг.

Амьтан судлаач (дахиал биологи 😉 ) Дэсмонд Мориссын ажиглалтаар амьтад байгаль дээрхи амьдрах үндсэн орчиндоо, хэвийн нөхцөлд өөрсдийнхөө эд эрхтнээс сайн дураараа салах, гар хангалга хийх, өөрийн үр хүүхдээ барьж идэх, хэт таргалах, ижил хүйстэнтэйгээ явалдах, амиа хорлох, хүн алах зан үйлийг хийдэггүй болохыг олж тогтоожээ. Төгсгөлд нь хот суурин газар нь “хүний хүрээлэн” учраас хүн амын өсөлтийг хянаж чадах хүртэл гэмт хэргийн тоо нэмэгдсээр байх болно гэсэн дүгнэлтийг гаргажээ.

Аливаа онолыг хоосон цээжлэх бус нийгэмд гарч буй аливаа үзэгдэлтэй холбон тайлбарлах нь хүмүүсийн тархинд буухдаа сайн байдаг. Дээр дурдсан Масловын онолоор Монголд нийгмийн асуудал болоод байгаа ганц бие бүсгүйчүүд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийн сонголтыг тайлбарлаж болох юм. Хэрэвзээ сайтар бодвоос монгол ардын сайхан зүйр үг “Гутлаа чирснийг нь би тоохгүй, гунхсан нэг нь намайг тоохгүй” Маслов агаагийн онолыг оновчтойгоор илэрхийлсэн байгааз???

ЖИЧ: Зорилго нэгт блогч Ободын нээсэн www.criminology.mn сайтыг дэмжин энэхүү бичлэгийг хийлээ.